DALAM buku saya yang berjudul Perkembangan Ilmu Tasawuf dan
Tokoh-Tokohnya di Nusantara terbitan Al-Ikhlas, Surabaya, 1980, kisah
Tok Pulai Chondong telah dibicarakan secara ringkas. Selain itu riwayat
hidup Tok Pulai Chondong juga pernah dimuatkan dalam majalah Pengasuh
terbitan Kota Bharu, Kelantan, bilangan 45 September 1979/ Syawal 1399.
Selain kedua-dua riwayat tersebut terdapat beberapa penulisan oleh para
pengkaji tentang ulama sufi yang berasal dari Pulai Chondong, Kelantan
itu.
Penulisan yang paling lengkap dan terkini adalah yang diusahakan oleh
Wan Kamal Mujani dan Zuharyati Yusof dalam kertas kerja berjudul ‘Tok
Pulai Chondong: Riwayat Hidup dan Sumbangan dalam Pendidikan Islam di
Kelantan’. Kertas kerja tersebut dibentang dalam Nadwah Ulama III pada
15 hingga 17 April 2006 di Kepala Batas, Pulau Pinang. Perlu juga saya
sebutkan di sini bahawa nama sebenar Tok Pulai Chondong ialah Abdus
Shamad. Terdapat sekurang-kurangnya dua ulama terkenal yang bernama
demikian di Kelantan. Yang seorang lagi ialah Abdus Shamad yang digelar
orang dengan nama ‘Tuan Tabal’.
Selain gelaran yang berbeza nama orang tua juga berbeza. Nama orang tua
Tuan Tabal ialah Muhammad Salleh al-Kalantani. Beberapa orang yang
bercerita tentang kedua-dua ulama tersebut tidak dapat membezakan antara
keduaduanya.
ASAL USUL
Rencana minggu ini tetap merujuk kepada tulisan saya dalam buku terbitan
1980 itu, sekali gus dilengkapi dengan petikan yang dibicarakan dalam
kertas kerja Nadwah Ulama III yang disebut di atas.
Nama lengkap Tok Pulai Chondong ialah Haji Abdus Shamad bin Haji
Abdullah bin Haji Hasyim, Pulai Chondong al-Kalantani (selanjutnya
disingkatkan Tok Pulai Chondong saja). Lahir semasa pemerintah Long
Yunus (1762-1794) iaitu pada tahun 1207 H/1792 M.
Beliau ialah saudara dua pupu Syeikh Daud bin Abdullah al-Fathani.
Mengenai tulisan saya (pada tahun 1980) yang belum sempat saya bahas,
tiba-tiba Wan Kamal Mujani dan Zuharyati Yusof memberikan maklumat yang
lebih lengkap (pada tahun 2006) bahawa Haji Hasyim (datuknya) berasal
daripada keturunan Sultan Ahmad Minangkabau, Sumatera, yang berhijrah ke
Patani pada abad ke-18. Saya tidak bermaksud membantah tentang cerita
ini, cuma saya masih meragukan perkataan ‘Sultan Ahmad Minangkabau’.
Kemungkinan sebenarnya ialah Sutan Ahmad Minangkabau. Perkataan ‘Sultan’
dengan ‘Sutan’ mengandungi pengertian yang berbeza. Istilah ‘Sutan’
banyak digunakan pada pangkal nama orang-orang yang berasal dari
Minangkabau walaupun mereka tidak memerintah dalam kerajaan.
Yang saya bicarakan pada perenggan ini adalah dipetik dan diringkaskan
daripada tulisan Wan Kamal Mujani dan Zuharyati Yusof. “Setelah belajar
di Patani beliau menjadi ulama, digelar orang ‘Tok Saraf’ kerana pakar
dalam ilmu tersebut. Imam Hasyim mempunyai tiga anak iaitu Faqih Haji
Abdullah, Faqih Ali dan Faqih Deramat. Faqih Haji Abdullah ialah ayah
Tok Pulai Chondong. Akhirnya imam Hasyim, anaknya Faqih Haji Abdullah
dan Wan Mek pindah ke Kelantan. Selepas imam Hasyim dan keluarganya
sampai di Kelantan, mereka membuka perkampungan yang dinamakan Kampung
Bukit.
“Imam Hasyim meninggal dunia di Kampung Bukit itu, selanjutnya anak
beliau Faqih Haji Abdullah dilantik menjadi imam di situ. Faqih Haji
Abdullah apabila meninggal dunia dikebumikan di Kampung Pisang, Perol,
Kota Bharu....” Demikianlah diringkaskan daripada kertas kerja Wan Kamal
Mujani dan Zuharyati Yusof.
PENDIDIKAN
Tok Pulai Chondong setelah belajar daripada ayah dan datuknya sendiri
menurut pengajian sistem tradisional Patani. Beliau juga pernah belajar
di Pondok Pauh Bok, Patani daripada Syeikh Abdur Rahman bin Abdul Mubin
al-Fathani. Selanjutnya pergi ke Mekah pada tahun 1223 H/1808 M. Di sana
beliau belajar kepada Tuan Guru Haji Adam. Riwayat yang sahih ramai
orang menceritakan bahawa Tok Pulai Chondong ialah murid Syeikh Daud bin
Abdullah al-Fathani.
Baik masih berada di Pondok Pauh Bok, mahupun setelah di Mekah, beliau
bersahabat dengan beberapa orang antaranya ialah Syeikh Wan Hasan bin
Wan Ishaq al-Fathani (yang kemudian dikenali dengan nama Tuan Hasan
Besut). Juga saudaranya Syeikh Wan Ali bin Wan Ishaq al-Fathani. Sewaktu
belajar di Mekah, Tok Pulai Chondong juga bersahabat dengan Syeikh
Abdul Malik bin Isa Terengganu, Syeikh Wan Musa dan ramai lagi.
Setelah menetap beberapa tahun di Mekah, Tok Pulai Chondong pulang ke
Kelantan. Seterusnya Tok Pulai Chondong menyebarkan pengetahuannya dalam
tiga cabang pengetahuan iaitu usuluddin, fiqh dan tasawuf. Tidak berapa
lama di Kelantan Tok Pulai Chondong berangkat pula ke Mekah dalam tahun
1256 H/1840 M melanjutkan pelajarannya kerana dirasakan bahawa beliau
masih perlu belajar lagi, bukan mengajar. Padahal dalam penilaian
beberapa orang ulama, Tok Pulai Chondong yang dalam bidang tasawuf
sebenarnya memang layak mengajar bukan belajar.
Wan Kamal Mujani dan Zuharyati Yusof menulis bahawa pada tahun tersebut
Tok Pulai Chondong pergi ke Mesir menziarahi makam Imam Syafie bersama
sahabatnya, Tuan Hasan Besut. Kisah ini merupakan maklumat baru, dan
sekali gus menggambarkan persahabatan yang sangat rapat antara Tok Pulai
Chondong dengan Tuan Hasan Besut yang terkenal itu.
Masih dalam konteks ini, Wan Kamal Mujani dan Zuharyati Yusof juga
menulis, “ada pendapat lain yang menyatakan bahawa Tok Pulai Chondong
telah pergi ke Mekah buat kali kedua pada tahun 1278 H/1861 M bersama
anaknya Muhammad Arsyad yang berusia 13 tahun. Pada kali inilah beliau
telah mengambil peluang menziarahi kubur Imam Syafie.”
AKTIVITI
Makin bertambah banyak pengetahuannya di bidang tasawuf makin bertambah
kuatlah Tok Pulai Chondong beramal. Sebenarnya memang sejak kecil Tok
Pulai Chondong ialah seorang yang memang mempunyai ciri-ciri khusus
tentang amalan itu. Pada masa tuanya beliau terkenal sebagai seorang
sufi yang warak, banyak membaca pelbagai wirid dan zikir. Zikir jihar
dan zikir sirr semuanya beliau kerjakan dengan tekun sepanjang siang dan
malam.
Doa yang paling sering diamalkannya ialah Hizb al-Bahri yang sanadnya
bersambung dengan pengamalnya yang mula-mula iaitu Wali Allah Saiyidi
Syeikh Abi Hasan asy-Syazili. Hizb al-Bahri telah beliau ijazahkan
kepada beberapa muridnya di Mekah.
Antaranya ialah orang Arab bernama Syeikh Ahmad bin As'ad ad-Dihan.
Syeikh Ahmad ad-Dihan mengijazahkan pula kepada Syeikh Wan Ali bin Abdur
Rahman Kutan al-Kalantani. Syeikh Wan Ali bin Abdur Rahman Kutan
al-Kalantani menulis doa tersebut dalam sebuah kitab yang diberi judul
Lum'ah al-Aurad. Daripada sini ia tersebar dan banyaklah orang
mengamalkan Hizb al-Bahri melalui penerimaan ijazah daripada seorang
guru ke seorang guru hinggalah ke hari ini.
Aktiviti Tok Pulai Chondong yang diserlahkan oleh Wan Kamal Mujani dan
Zuharyati Yusof dalam kertas kerjanya antara lain termasuk menjadi
pelopor kepada pembangunan Kampung Pulai Chondong apabila beliau membuka
penempatan baru yang tidak berjauhan dari Kampung Bukit, iaitu Kampung
Bilal Talib.
Tok Pulai Chondong mendirikan sebuah surau yang akhirnya menjadi sebuah
tempat pengajian sistem pondok. Mereka yang belajar ilmu di situ datang
dari pelbagai pelosok nusantara seperti Kampar, Sumatera, Kemboja,
Patani, Terengganu, negeri-negeri lain di Semenanjung Tanah Melayu
sendiri dan lain-lain. Pondok Tok Pulai Chondong telah didirikan oleh
Tok Pulai Chondong pada tahun 1820.
Berdasarkan tahun berdirinya pondok itu, maka para sejarawan Malaysia
berkesimpulan bahawa Pondok Pulai Chondong merupakan pondok terawal di
Kelantan.
Setelah Tok Pulai Chondong dilantik menjadi imam di Kampung Bukit dan
berhasil membuka Kampung Bilal Talib, Tok Pulai Chondong membina pula
masjid. Wan Kamal Mujani dan Zuharyati Yusof menulis bahawa “kebetulan
di pinggir kampung tersebut terdapat sebuah pokok Pulai yang besar lagi
condong maka Tok Pulai Chondong mengambil sempena keadaan pokok itu lalu
menamakan perkampungan tersebut dan kawasan sekitarnya sebagai Kampung
Pulai Chondong.
Walau bagaimanapun, masjid yang dibina tersebut telah terbakar pada 1820
M dan ia kemudian dipindahkan ke Kampung Surau iaitu tempat terletaknya
masjid itu pada masa sekarang. Pada tahun 1856, masjid tersebut sekali
lagi terbakar dan dengan kerjasama anak-anak mukim tempatan, Tok Pulai
Chondong mendirikan sebuah masjid lain di tepi Sungai Pulai Chondong
yang terletak tidak jauh dari tempat terbakarnya masjid tersebut.
Masjid yang baru didirikan ini kemudiannya dilengkapkan dengan mimbar,
gendang dan menara. Sehingga kini menara Masjid Pulai Chondong masih
lagi merupakan objek kemegahan tempatan yang dibina oleh Tok Pulai
Chondong pada 1856.
Tok Pulai Chondong juga dilantik oleh Sultan Muhammad II sebagai guru di
istana untuk mengajar Raja Perempuan tentang agama Islam. Sumbangan Tok
Pulai Chondong yang dapat dilihat selain mengasaskan institusi
pendidikan dan pengembangan syiar Islam ialah beliau juga berjaya
mengubah corak kehidupan masyarakat Kelantan ketika itu yang masih jahil
sehingga menjadi masyarakat yang berilmu dan patuh terhadap perintah
Allah dan Rasul-Nya.
KETURUNAN
Wan Kamal Mujani dan Zuharyati Yusof juga mendokumentasikan bahawa Tok
Pulai Chondong mempunyai tiga orang adik-beradik. Mereka ialah Halimah,
Abd. Rahman dan Tok Pulai Chondong sendiri. Halimah iaitu yang sulung
kahwin dengan orang Kubang Kiat, Kota Bharu dan selepas itu menetap di
Labok yang terletak kira-kira 7 kilometer dari Pulai Chondong.
Di antara tiga adik beradik itu hanya Tok Pulai Chondong yang mewarisi
jejak langkah ayah dan datuknya sebagai ulama. Diriwayatkan bahawa Tok
Pulai Chondong mempunyai empat orang isteri. Nama-nama mereka ialah Mek
Mendusa, Bi'ah, Thamani dan Zaleha. Tok Pulai Chondong dikurniakan 16
anak. Empat daripadanya meninggal dunia ketika masih kecil manakala 12
anak
Tok Pulai Chondong terdiri daripada sembilan lelaki dan tiga perempuan iaitu:
1. Haji Abdul Hamid
2. Haji Abdul Syukur
3. Haji Abdul Aziz
4. Haji Umar
5. Haji Muhammad Said
6. Haji Taib
7. Hajah Siti Mariam
8. Haji Muhammad Arsyad
9. Haji Abdullah
10. Haji Muhammad
11. Hajah Zainab
12. Hajah Ummu Maimunah
Wan Kamal Mujani dan Zuharyati Yusof mencatatkan pula bahawa hasil
perkahwinan Tok Pulai Chondong dengan Thamani memperoleh empat anak
iaitu Haji Taib, Haji Abdul Syukur, Haji Muhammad Arsyad dan Haji Abdul
Aziz. Anak-anak Tok Pulai Chondong yang lain tidak dapat diketahui
daripada isteri-isteri beliau yang mana.
Oleh: ALMARHOUM SYEIKH WAN MOHD. SHAGHIR ABDULLAH R.A
sumber dari http://muhibmahbub.blogspot.com/2008/04/ulama-sufi-berwibawa-kelantan.html?m=1
Tiada ulasan:
Catat Ulasan